بدرالدین کشمیریبَدْرُالدّینِ کِشْمیری، عبدالسلام بن ابراهیم حسینی، متخلص به «بدری»، از شاعران پارسی‌گوی شبه قاره هند و معاصر و ستایشگر عبدالله‌خان دوم، پادشاه معروف ازبک (سل ۹۹۱-۱۰۰۶ق/۱۵۸۳- ۱۵۹۷م) بود. ۱ - پیشینهدر هیچ یک از تذکره‌ها و جُنگهای ادبی آن روزگار شبه قاره، سخنی از بدرالدین در میان نیست. از این‌رو، آگاهی ما از زندگی او منحصر به شرح حالی مختصر است که او خود در دیباچه دو منظومه ظفرنامه [۱]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۰، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
و اسکندرنامه، یا قصه ذوالقرنین [۲]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
درباره خود، نگاشته است. میرزایف سال و محل تولد وی را ۹۶۱ق/۱۵۵۴م در کشمیر ذکر کرده، [۳]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۲، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
در حالی که منزوی به نقل از دیباچه‌ای که بدرالدین بر سراج الصالحین خود نگاشته است، می‌گوید: وی در ۹۶۰ق به قصد دیدار شمس‌الدین یونس محمدصوفی مروی، به مرو رفت. [۴]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۴، ص۲۱۲۲، اسلام‌آباد، ۱۳۶۱ش.
به همین سبب، تاریخ داده شده برای سال تولد وی درست نمی‌نماید. می‌گویند: در جوانی طریقت نقشبندیه را برگزید؛ از این‌رو، رهسپار بخارا شد و در سلک مریدان خواجه محمد اسلام و پسرش خواجه سعیدالدین سعد درآمد، [۵]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۶]
Blochet، E، ج۳، ص۳۵۳، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸.
و حتی پس از درگذشت خواجه سعد نیز باقی عمر را با فرزندان او در همان شهر گذراند. [۷]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۲، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
۲ - سبب روی آوردن به شعردر سبب روی آوردن بدرالدین به شاعری گویند که وی به اشارت خواجه محمد به سرودن شعر پرداخت [۸]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۳-۷۰۴، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
[۹]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۳- ۷۱۵، تهران، ۱۳۶۴ش.
و قصایدی در ستایش او و فرزندانش سرود. [۱۰]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۳_۷۰۴، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
ظاهراً بدرالدین چندی بعد شاعری را رها کرد، اما چنانکه او خود در مقدمه ظفرنامه گوید: در ربیع الاول ۹۸۷/مه ۱۵۷۹، پس از آنکه مرشد خود را به خواب دید، دوباره به شاعری روی آورد. [۱۱]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۴، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
[۱۲]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۵، تهران، ۱۳۶۴ش.
۳ - ارادت به عبدالله خان دومگویا وی به عبدالله خان دوم که خود ادیب و ادیب‌پرور بود، سخت ارادت می‌ورزید، چه، برخی از آثار خود را به او تقدیم داشته است. عبدالله‌خان در ۹۸۶ق سمرقند را به تصرف خود درآورده بود [۱۳]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۴۸۷، تهران، ۱۳۴۴ش.
کتاب سراج الصالحین بدرالدین نیز در همین سال به نام عبدالله‌خان دوم نگاشته شده است. [۱۴]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۵، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۵]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۴، ص۲۱۲۲، اسلام‌آباد، ۱۳۶۱ش.
بی‌مناسبت نیست اگر شاعر کتاب خویش را به همین سبب به فاتح سمرقند تقدیم کرده باشد.۴ - سبک اشعار بدرالدینسال درگذشت بدرالدین روشن نیست، اما آخرین اثر وی در ۱۰۰۱ق/۱۵۹۳م سروده شده است. [۱۶]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۲-۷۰۳، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
بدرالدین شاعری است پرگوی که بیشتر اشعار خویش را در قالب قصیده سروده است. در سروده‌های او کمتر اثری از ظرافت شعری دیده می‌شود و غالباً به سرودن مثنویها و قصایدی به تقلید از شعرای طراز اول پرداخته است. [۱۷]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۶، تهران، ۱۳۶۴ش.
وی پس از امیر خسرو دهلوی و جامی از نخستین شاعرانی است که به پیروی از نظامی، به ساختن اسکندرنامه پرداخته است. [۱۸]
صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، ص۳۵۳، تهران، ۱۳۵۲ش.
۵ - آثار ویبرخی از آثار بدرالدین کشمیری عبارتند از: ۵.۱ - اسکندرنامهاسکندرنامه، یا قصه ذوالقرنین؛ بدرالدین این منظومه را که بخشی از رسل‌نامه اوست و به تقلید از اسکندرنامه نظامی سروده، به عبدالله‌خان دوم تقدیم کرده است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه ملی پاریس موجود است. [۱۹]
Blochet، E، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸.
[۲۰]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۶، تهران، ۱۳۶۴ش.
۵.۲ - روضة الرضوان و حدیقة الغلمانروضة الرضوان و حدیقة الغلمان؛ بدرالدین این اثر را پس از درگذشت خواجه محمد اسلام بخاری، مرشد خود در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م نوشته، و در آن به شرح سلسله نسب خواجه و نیز رخدادهای دوران حکومت عبدالله‌خان و مکاتبات او با حاکمان ماوراءالنهر پرداخته است. همچنین تأثیر و نفوذ خواجه‌های جویبار را در دربار شیبانیان در واپسین روزهای حکومت آنان بیان داشته است. نسخه‌ای از این اثر در انستیتو خاورشناسی ازبکستان به شماره ۲۰۹۴ نگاهداری می‌شود. [۲۱]
Sobranie vostochnykh rukopise o Akademii Nauk Uzbeksko o SSR، Tashkent، ج۱، ص۶۷، ۱۹۵۲.
۵.۳ - سراج الصالحینسراج الصالحین، کتابی است مشتمل بر قطعه‌های منظوم و منثور در احوال و سخنان مرشد وی، یونس محمد صوفی هروی که در ۹۸۶ق به نام عبدالله‌خان دوم نگاشته شده است [۲۲]
Blochet، E، ج۳، ص۳۵۳، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸.
از این کتاب نسخه‌ای در کتابخانه گنج‌بخش پاکستان به شماره ۲۵۱۱ موجود است. [۲۳]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، ج۴، ص۲۱۲۲، اسلام‌آباد، ۱۳۶۱ش.
۵.۴ - ظفرنامهظفرنامه؛ این اثر در حقیقت دفتر آخر رسل نامه اوست که ۱۶ هزار بیت را در بردارد و شاعر در آن به شرح لشکرکشیها و وقایع دوران حکومت عبدالله‌خان پرداخته است [۲۴]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۷، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
از این منظومه نیز نسخه‌ای در کتابخانه آکادمی علوم تاجیکستان به شماره ۷۷۹ موجود است.۵.۵ - آثار دیگربدرالدین در دیباچه برخی آثارش به فهرست دیگر آثار خود اشاره کرده است، [۲۵]
میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، ج۱، ص۷۰۳-۷۰۶، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
[۲۶]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۷۱۴- ۷۱۵، تهران، ۱۳۶۴ش.
از جمله:۱. بحرالاوزان. این اثر مجموعه‌ای است از ۷ مثنوی در ۱۰ هزار بیت که بدرالدین آن را به پیروی از هفت اورنگ جامی سروده است [۲۷]
صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، ص۳۵۳، تهران، ۱۳۵۲ش.
این مثنویها عبارتند از ۱. مجمع الاشعار؛ ۲. ماتم سرا؛ ۳. زهره و خورشید؛ ۴. شمع دل‌افروز؛ ۵. مطلع الفجر؛ ۶. لیلی و مجنون؛ ۷. رسل‌نامه، که خود مشتمل بر ۴ دفتر است: صفی‌نامه، اسکندرنامه، مصطفی‌نامه و ظفرنامه. ۲. روضة الجمال، جنگی است در ۷ هزار بیت که آن را در ۹۸۳ق در ۵ ماه سرود. ۳. معراج الکاملین، در ستایش مرشدش خواجه سعد که در ۹۸۱ق در ۶ ماه نگاشته شده است. [۲۸]
Blochet، E، ج۳، ص۳۵۳، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸.
۶ - فهرست منابع(۱) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۴ش. (۲) صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، ۱۳۵۲ش. (۳) منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۱ش. (۴) میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲. (۵) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۶) Blochet، E، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸. (۷) Katalog vostochnykh Rukopise o Akademii Nauk Tadjikskoi o SSR، Stalinabad، ۱۹۶۰. (۸) Sobranie vostochnykh rukopise o Akademii Nauk Uzbeksko o SSR، Tashkent، ۱۹۵۲؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدرالدین کشمیری»، شماره۴۶۳۱. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 11 (قمری) | شاعران فارسی | شاعران هند | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|